یکی از روش های تفسیر قرآن تفسیر روایی است؛ یعنی با استفاده از روایات صادر شده از معصومان به تفسیر قرآن بپردازیم. در این مقاله به دلایل و شواهد ماثور پرداخته شده و از ضرورت آن سخن به میان آمده است. آسیب های تفسیر ماثور از دیگر مباحث این مقاله است که در آن به افراط گری در تفسیر روایی پرداخته شده و راه حل هایی نیز ارایه شده است.نویسنده در پایان نمونه هایی از روایات تفسیری در تفسیر ابوالفتوح رازی را نقل نموده است.

البرهان سید هاشم بحرانی از جمله مهم ترین تفاسیر مأثور شیعه در نیمه اول قرن یازدهم قمری است. تفسیر مأثور یا روایی از قدیمی ترین گونه های تفسیری است که برای تبیین آیات الهی شکل گرفته است. این روش، در قرن یازدهم با رواج قلمرو اخباری گری بر حوزه های علمی شیعه، به اوج خود رسید. تفسیر البرهان در زمره تفاسیر مأثور محض محسوب می شود و شامل همه سُور قرآن بوده و روایات منقول از ائمه(ع) بدون اظهارنظر مؤلف گردآوری شده است و در آن روایاتی از معصومان(ع) در باب اختلاف قرائت، شیوه تلفظ، یا نوع نزول به چشم می خورد. دسته بندی و نقد انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان، موضوع اصلی این پژوهش است که با روش توصیفی تحلیلی به بررسی آن پرداخته می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که اولاً؛ انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان شامل: تغییر در شکل ظاهری و تقدیم و تأخیر یا جابه جایی کلمات، اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، افزودن نام ائمه در آیات، و تفسیر مزجی است. ثانیاً؛ از نظر تأثیرگذاری در معنا، روایات اختلاف قرائت در البرهان در دو دسته قرائت های بی تأثیر در معنا و قرائت های مؤثر در معنا جای دارد. ثالثاً؛ بررسی البرهان، نشان می دهد روایات تفسیر مزجی که در صدر اسلام مایه اختلاف قرائت می شده است، در این تفسیر نیز به دلیل ماهیت روایی محض بودن آن انعکاس یافته است، مانند روایات اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، و یا روایات افزودن نام ائمه در آیات، که غالباً از نظر سندی مخدوش می باشند. رابعاً؛ ذیل برخی از آیات در این تفسیر از قرائت های ضعیف استفاده شده است که این قرائت ها حکم قرآن را ندارند و قرآن کریم از هرگونه تحریفی مصون می باشد.

مفسران اسلامی در مواجهه با روایات دو گروهند: گروهی فهم آیات را منحصر در روایات می دانند و گروه دیگر مخالف این سخن را معتقدند. علامه طباطبایی که از جمله مفسران گروه دوم به شمار می رود. او بر این باور است که آیات قرآن در تبیین خود مستقل می باشند. ایشان ضمن اعتقاد به اعتبار سنت و عدم حجیت خبر واحد در غیر احکام شرعی، از روایات معصومین علیهم السلام در تایید و تاکید مفاهیم مستفاد از آیات سود جسته است، آن هم روایاتی متواتر، قطعی الصدور و یا همراه با قراین دال بر صحت باشند.در این راستا علامه به نقد روایات با معیارهایی مانند قرآن، عقل، سنت و تاریخ قطعی و بدیهیات پرداخته است و نیز روایات اسراییلی را کنار می نهد و با سخنان صحابه و تابعان با احتیاط برخورد می کند.

آنچه امروزه به نام مقدمه تفسیر القمی می شناسیم و مبنای استناد رجالی در توثیقات عام است، با قلم شخصی به غیر از علی بن ابراهیم قمی به رشته تحریر درآمده است و نیز با مقایسه نقل های مقدمه این کتاب با روایات علی بن ابراهیم در متن، به تفاوت های شایانی میان اسناد و نوع روایات گزارش شده، دست می یابیم که این فرضیه را تقویت می کند که محتوای کتاب به نقل از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، شیخ معروف کلینی و بزرگ محدث شیعی، نباشد و شاید میان نام او با شخص دیگری خلط شده باشد.

بیش از 700 آیه قرآن به مسائل علمی نظیر: هستی شناسی، طبیعت شناسی و زیست شناسی اشاره دارد. مفسران اسلامی به منظور اثبات مباحث علمی قرآن، به تفسیر علمی قرآن روی آورده اند. با پیشرفت و رشد فزاینده علوم تجربی و تکنولوژی در عصر حاضر، گرایش به این نوع تفسیر نیز در سده اخیر رو به افزایش یافته است.تفسیر پرتوی از قرآن نوشته سید محمود طالقانی از جمله تفاسیری است که در مواردی، از این روش بهره برده است. این اثر گرچه شامل تفسیر بخش اندکی از قرآن بوده و دارای مزایا و ویژگی های قابل توجهی نظیر: توجه به آسیب های تفاسیر علمی و اعجاز علمی قرآن می باشد، اما در مواردی این اثر از نظر: مبنایی، روشی و محتوایی در زمینه تفسیر علمی آیات، نیازمند پیرایش و آسیب زدایی است. لطفا برای مشاهده چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

یکی از ویژگی های دین اسلام بالاخص مذهب تشیع، وجود دعاهای ماثور در قالب کتاب های دعاست که به رغم تلاش های بسیار دانشمندان، دچار آسیب های متعددی شده است. راه یابی برخی دعاها با اهداف گوناگون به مجموعه های دعایی، شناخت دعاهای ماثور از غیر آن را ضروری ساخته است. هرچند راز و نیاز با خداوند، متوقف بر ماثور بودن الفاظ و محتوای دعاها نیست اما استناد آن ها به معصوم و استفاده هدایتی از محتوای آن ها به عنوان آموزه ای دینی، مشروط به اثبات صدور آن از معصوم است. پژوهش حاضر با بهره گیری از منابع رجالی و حدیثی و با روش تحلیل اسنادی-محتوایی در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می توان دعاهای روزانه ماه رمضان را جزو دعاهای ماثور به حساب آورد. یافته های این پژوهش نشان از آن دارد که ضعف سندی و نیز برخی ایرادهای محتوایی این دعاها، باعث سلب اطمینان از ماثور بودن آن ها شده یا دست کم آن را با تردید جدی روبرو نموده است.

مفسران در بهره گیری از روایت در تفسیر آیه 14 سوره آل عمران عملکردی متفاوت از یکدیگر دارند. برخی از آنان متذکر روایات ذم و برخی دیگر به نقل روایات مدح و ستایش زنان پرداخته اند. روایات ذم، زن را ریسمان شیطان و عاملی در فتنه و ابتلاء مردان توصیف می کنند و لزوم ایجاد محدودیت هایی برای ارتباط زنان با مردان را مطرح می سازند. در مقابل روایات مدح، با ترسیم چهره ای مثبت از زن، آن را برترین لذت دنیوی و اخروی و زن صالح را بهترین متاع دنیا معرفی می کنند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مفسران دو سیاق مختلف برای آیه در ذم لذائذ یا مدح آن ها در نظر گرفته اند. روایات مدح با رویکردی ترغیبی به لذائذ دنیوی، همسو و مؤید آیه در ضرورت بهره مندی از نعمات و لذائذ دنیوی و وسیله پنداشتن آن ها در جهت رسیدن به نعمات و لذائد اخروی هستند؛ اما روایات ذم، با ارائه تصویری نامناسب از زن، رویکرد ترهیبی دارند و همسو با مفهوم آیه به نظر نمی رسند. در میان تفاسیری که در ذیل آیه به نقل روایت پرداخته اند، تفاسیر اجتهادی تمایل بیشتری به ذم لذائذ داشته و برعکس اکثر تفاسیر اثری، ممدوح بودن این لذائذ را مدنظر قرار داده-اند. مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی در صدد بررسی و نقد عملکرد مفسران و اعتبار سنجی روایات ذیل آیه 14 سوره آل عمران است.

مشی مسلمانان در تفسیر قرآن کریم در طول تاریخ با رویکردهای مختلفی صورت گرفته است. استفاده از روش اجتهادی و عقلی بر اساس دلایل قرآنی، حدیثی و عقلایی یکی از آن شیوه هاست. درست است که آنها تا قرون سوم و چهارم بیشتر از شیوه تفسیر ماثور بهره می گرفتند ولی به دلایلی که در نوشتار کنونی به آنها اشاره شده است، حتی در آن قرون هم از شیوه تفسیر عقلی کاملا بی بهره نبودند. لذا شیوه فوق از قرن چهارم به بعد بیش از پیش خود را نمایان، و عرصه را بر دیگر شیوه ها تنگ تر نموده است؛ چرا که گستره اجتهاد و اندیشه در ابعاد گوناگون در بهره گیری بیشتر از مفاهیم و مقاصد قرآن نقش ایفا می کند که تبیین آنها به صورت مشروح در نوشتار کنونی آمده است.

آیت اله محمد هادی معرفت در کتاب «التفسیر الاثری الجامع»، برای تبیین مبنای خود در شیوه گزینش احادیث تفسیری، به ده حدیث از پیامبر و ائمه علیهم السلام استناد کرده که بر اساس آن، اقوال صحابه و تابعین، حجیت و اعتبار کامل دارند. نویسنده، این مقاله را در نقد و بررسی این نظریه نوشته و این احادیث را از دیدگاه سند و دلالت، بررسی و نقد می کند.

تلاش متکلمان شیعه در همه اعصار، اثبات جایگاه علمی و معنوی اهل بیت رسول اکرم2 به عنوان جانشینان برحق ایشان بوده و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیدند. در این خصوص، استناد به آیات قرآن کریم و روایات نبوی، متفق علیه به عنوان میراث مشترک فریقین، حجتی قاطع محسوب می شود. از جمله مواردی که شایسته تامل و عنایت بیشتر است، تبیین ویژگی های خاندان رسالت بر اساس آیه 56 سوره احزاب است. تحقیق تطبیقی در متون تفاسیر جامع سنی و شیعی، نشان از آن دارد که در این خصوص، توجه لازم صورت نگرفته است. پیامبر گرامی اسلام2 در تفسیر چگونگی صلوات بر ایشان حدیث صحیح و متفق علیه ذکر فرمودند که بررسی آن بر اساس آیات قرآن کریم و دیگر روایات صحیح، در اثبات معتقدات کلامی شیعه، نقش اساسی ایفا خواهد کرد. هدف پژوهش حاضر که با رویکرد تطبیقی، به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای انجام شده، رمزگشایی از این حدیث تفسیری و اثبات جایگاه علمی معنوی و مصادیق حقیقی عترت پیامبر2 می باشد. در پایان شبهات ابن تیمیه بر حدیث مذکور که به قصد انکار فضیلت امیرالمومنین علیR و رد عقاید شیعه مطرح شده، مورد بررسی و نقد قرار گرفته و بطلان ادعاهای او ثابت شده است.